ZABYTKI W MIEŚCIE I GMINIE WIELEŃ
Zabytki sakralne:
( Obiekty sakralne znajdujące się w rejestrze zabytków) :
Wieleń- kościół p.w. N.M.P. i św. Michała Archanioła mur., 1615 r. restaurowany w 1950 r. nr rej. A-93
Dzierżążno Małe- kościół filialny p. w. św. St. Kostki, drewno, mur./szach., ok. 1600 r. restaurowany 1746-50, 1900 r. nr rej. A- 188
Dzierżążno Wielkie- kościół parafialny p. w. M.B. Różańcowej, drewno, mur./szach., 1595 r., nr rej. A- 195 (najstarszy zachowany zabytek w gminie)
Herburtowo- kościół filialny p.w. M.B. Siewnej, drewno, 1772 r., remontowany w latach 60-tych XX w., nr rej. A-272;
Kocień Wielki- kościół filialny p.w. św. Anny, mur./ szach., 1844, remontowany w latach 70-ych XX w., 1983 r. nr rej. A-185
Nowe Dwory- kościół filialny p.w. św. Jana Chrzciciela (drewno, wieża z 1615 r., nawa z 1792 r. odrestaurowany w 1829 r., lata 80-te XX w.) nr rej. A-190
Cmentarze (znajdujące się w rejestrze zabytków)- Wieleń: cmentarz katolicki, ul. Drawska XIX w., cmentarz ewangelicki rodziny Schwartzbach XIX w., cmentarz ewangelicki ul. Dworcowa XIX w., cmentarz rodzin von Blankensee i von Schulenburg, cmentarz ewangelicki Wieleń Północny XIX w.; Biała: cmentarz katolicki XIX w.; Kocień Wielki: cmentarz ewangelicki XIX w.; Kuźniczka: cmentarz rodzinny młynarzy XIX/XX w.; Nowe Dwory: cmentarz przykościelny XVIII w.; Rosko: cmentarz przykościelny XIX w. (nr rej. odpowiednio: A- 662, 663, 595,665, 664, 667, 668, 669,661,666). Najstarszym zabytkowym cmentarzem jest ewangelicki cmentarz przykościelny w Nowych Dworach, założony w XVIII.
Obiekty objęte ochroną konserwatorską- zespół kościoła par. p.w. św. Wniebowzięcia M.B. i św. Michała, ul. Kościuszki - plebania ul. Kościuszki 4 mur. XIX/XX w., organistówka ul. Kasprzaka 15 mur.- szach., poł. XIX w., cmentarz przykościelny pocz.XVII w,nieczynny.; w zespole pałacowym przy ul. Zamkowej m.in.: kaplica- mauzoleum, mur.- kam. II poł. XIX w. ; w zespole Szkoły Podstawowej nr I, ul. Szkolna 4 - m.in.: kaplica mur., II poł. XIX w., ob. na cm. komunalnym, kaplica rodziny Arndt i Schachtheyer, mur. XIX/XX w. oraz inne obiekty objęte ochroną konserwatorską- kościół par. p.w. św. Rocha Wieleń Plac Zwycięstwa mur., 1932 r., cmentarz rzym.- kat. I poł. XX w. ul. Czarnkowska.
Rosko- zespół kościoła par. p.w. św. Stanisława Bpa: kościół mur.- kam. 1856-58 r., plebania ul. Powst. Wlkp. 17 mur.- kam.1858 r. przeb.XIX/XX w.
Zabytki dworsko- pałacowe
Współczesny Wieleń posiada dobrze zachowany historyczny układ przestrzenny, odzwierciedlający kolejne fazy rozwoju miasta. Obszarem o znaczących uwarunkowaniach historycznych jest obszar Starego i Nowego Miasta oraz teren dawnego zespołu dworsko- parkowego na „Ostrowiu” (obecnie teren DPS.RM w Wieleniu). To historyczne założenie urbanistyczne Wielenia, wywodzące się z czasów średniowiecza, wpisane jest do rejestru zabytków i uznane jest za obszar szczególnie ważny jako historyczne świadectwo, na którym elementy dawnego układu przestrzennego zachowane zostały w dobrym stanie. Ochronie konserwatorskiej podlega zachowanie historycznego układu przestrzennego tj. rozplanowania placów i ulic, linii zabudowy, kompozycji wnętrz urbanistycznych i kompozycji zieleni. Występuje również zachowana bardzo licznie historyczna zabudowa mieszkalna objęta również ochroną konserwatorską (...)
Potrzebowice (osada)- zespół dworski: dwór, mur I poł. XIX w. przebud. II poł. XIX w.; oficyna nr 6, mur.- kam. 4 ćw. XIX w., dom nr 5 drewn., 4 ćw. XIX w., stodoła mur.- szach., I ćw. XIX w. Poza zespołem- cmentarz ewangelicki poł. XIX w- nieczynny, stanowiący skupisko zieleni wysokiej; (założenie dworsko- parkowe- dwukondygnacyjna bryła dworu rozczłonkowana ryzalitami, ze skromnymi elewacjami ozdobionymi gzymsami międzykondygnacyjnymi, stanowią dominantę architektoniczną założenia.
Dębogóra (sołectwo)- w południowej części wsi- zespół dworsko- parkowy, dwór wzniesiony na przełomie XVIII/XIX w., neoklasycystyczny, murowany z kamienia i cegły, piętrowy, jest jednym ze starszych przykładów architektury rezydencjonalnej pogranicza wielkopolsko- pomorskiego; park (1,2 ha) z okazami drzew o cechach pomników przyrody - np.: zachowana została lipa o obwodzie ponad 5 m. Do założenia dworsko- parkowego przylega zespół folwarczny (dawne obiekty gospodarcze zostały częściowo przebudowane). Dawny zespół dworsko- parkowy wraz z folwarkiem w Dębogórze, jako przykład historycznego założenia zasługuje na pełną ochronę konserwatorską, obejmującą całościowo wszystkie jego elementy.
Rosko (sołectwo)- ok. 1,5 km na południowy- wschód usytuowany jest dawny zespół folwarczny oraz zabudowania tzw. Wielkiej Kolonii Rosko, na której terenie zachowany został historyczny budynek plebanii oraz ogrodzony murem plac przykościelny ze starodrzewiem, będące pozostałością dawnego zespołu kościoła ewangelickiego (kościół został rozebrany w 1953 r.) W Rosku najstarsze obiekty znajdują się przy ul. Mężykowskiej, która zachowała również historyczną nawierzchnię brukową.
Łaski osada- (sołectwo Wrzeszczyna): dawna osada leśna, następnie osada folwarczna; zwarty kompleks urbanistyczny tworzy założenie dworsko- parkowe wraz z przylegającym do niego od zachodu niewielkim folwarkiem (dawny zespół dworsko- parkowy wraz z folwarkiem, jako przykład historycznego założenia, zasługuje na pełną ochronę konserwatorską).
Na terenie gminy Wieleń architekturę świecką reprezentują założenia dworsko- parkowe: w Dębogórze i Potrzebowicach, niewielki zespół w Łaskach oraz Dwór w Gniewomierzu. Przykładem rezydencji w typie szwajcarskiej wilii, położonej malowniczo w lesie nad brzegiem jeziora jest dwór w Gniewomierzu, zbud. W 1908 r. przez właściciela miejscowych dóbr- hr. Wilhelma von Hochberg z Goraja.
Wieleń- pałac, mur.1749-50 r., zespół pałacowy ul. Zamkowa (budynek bramny, mur.I poł. XIX w. 1885 r., oficyna, mur. 1885 r., wozownia I poł. XIX w. przeb.1885 r., kaplica- mauzoleum, mur.- kam. II poł.XIX w., oranżeria, mur. I poł. XIX w. (przebudowanie), dom ogrodnika I poł. XIX w. ZESPÓŁ DWORSKI ob. Dom Pomocy Społecznej ul. Staszica 2,- dwór „Józefówka,” mur. poł. XIX w., budynek mieszkalny, mur. „Wojciechówka,” budynek mieszkalny „Jutrzenka” , mur. II poł. XIX w. (przebudowany).
Parki: Wieleń- park pałacowy XVIII/XIX w. nr rej. A-138; park dworski XVIII/XIX w. nr rej. A-274; Dębogóra- park dworski krajobrazowy I poł. XIX w. nr rej. A- 564, Potrzebowice- park dworski- krajobrazowy XIX w. nr rej. A- 533.
